Ողջույն, ես Արեգն եմ։ Սիրում եմ գրքեր կարդալ, լուծել մաթեմատիկական խնդիրներ, լողալ և խաղալ ընկերներիս հետ։ Խոստանում եմ իմ բլոգում միշտ հրապարակել հետաքրքիր նյութեր։
Հռոմ այցելող բոլոր զբոսաշրջիկների համար ամենահետաքրքիր վայրերից մեկը, անկասկած, Կոլիգեումն է: Սա մեզ հայտնի ամֆիթատրոններից ամենամեծն է: Դրա քարից շարած հզոր պատերը, որ երկինք են խոյանում, այսոր էլ մեզ հիացմունք ու պատկառանք են ներշնչում: Մեզ այսոր դժվար է պատկերացնել, որ դարեր առաջ Կոլիզեում կրկեսում բոլոր ժամանակների ամենաարյունոտ զանգվածային նեկայացումներն էին ցուցադրվում: Ավելի քան երեք հարյուր տարի Կոլիզեումը՝ տեխնիկական և ճարտարապետական մտքի այդ
Հռոմեական մշակույթը Հռոմեացիների ստեղծած մշակույթի վրա մեծ էր հունականի ազդեցությունը: Հարուստ հռոմեացիները իրենց երեխաներին ուղարկում էին Հունաստան՝ դպրոցներում սովորելու: Շատ հույն փիլիսոփաներ և մշակույթի գործիչներ տեղափոխվում էին Հռոմ: Հունական օրինակով հռոմեական քաղաքներում կառուցվում էին թատրոններ: Լատիներեն էին թարգմանվում հունական գիտական և գրական ստեղծագործություններ: Հունական մշակույթի ազդեցությունը առավել մեծացավ հատկապես այն բանից հետո, երբ Հունաստանից մեծ քանակությամբ արվեստի գործեր տեղափոխվեցին Հռոմ:
Հին Հռոմը ուներ զարգացած իրավական համակարգ: Հռոմի ամենավաղ օրենքները գրված էին Տասներկու տախտակների վրա:
Ճարտարապետության ոլորտում հատկապես բնութագրական է քաղաքաշինությունը: Հռոմում ծաղկում ապրեց նաև քանդակագործությունը: Մեծ թվով քանդակներ ստեղծվում էին անհատական պատվերներով:
Հռոմեական աստվածները Յուպիտեր Գլխավոր աստվածը Յունոնա Յուպիտերի կինը` մայրության և ըն տանիքի հովանավորը Միներվա — Գիտության, արվեստի և արհեստների հովանավոր դիցուհի Մարս — Ռազմի աստվածը Հռոմեական կայսրությունում երկրպագվում էին նաև արևելյան աստվածներ Միթրան, Իսիդան, Օսիրիսը:
Մարդկությունը մինչ օրս օգտվում է հռոմեացիների կողմից ստեղծված քաղաքական, գիտական և մշակութային արժեքներից: Հին հռոմեացիների հայտնի հայտնագործություններից էր բետոնը: Այդ շինանյութը լայնորեն օգտա գործվում էր Հռոմեական պետությունում և թույլ էր տալիս ամուր և վիթխարածավալ շինություններ կառուցել: Հռոմեացիները գլադիատորական մարտերի համար կառուցում էին հսկայական շինություններ՝ ամֆիթատրոններ: Դրանք հունական թատրոնների կատարելագործված տարբերակներն էին և համարվում են ներկայիս ֆուտբոլային մարզադաշտերի նախատի պերը: Ամֆիթատրոններից խոշորագույնը Հռոմի Կոլի զեումն էր, որը տեղավորում էր մոտ 60 հազար հանդիսական:
Պատերազմից հաղթանակով վերադարձած զորա վարների պատվին կառուցում էին ժամանակավոր հաղթակամարներ: Դրանց տակով պետք է հանդի սավոր անցնեին զորավարը, նրա զինվորները և ռազմագերիները: Հետագայում հաղթակամարները դար ձան մշտական և հռոմեական քաղաքների կարևոր ճարտարապետական կառույցներից էին: Նոր ժամանակներում դրանց օրինակով եվրոպական շատ քաղաքներում կառուցվեցին հաղթակամարներ: Հին Հռոմում կատարելագործեցին ջրմուղը և կոյուղին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ջրանցույցների շինարարությունը: Այն թույլ էր տալիս տասնյակ կիլոմետր հեռու վայրերից խմելու և ոռոգման ջուր բերել:
Հռոմեական իրավական մտքի ձեռքբերումներից էր իրավունքի՝ որպես առանձին գիտության սահմանումը, իրավաբանի հաստատության ստեղծումը: Արդի իրավագիտության բազմաթիվ տերմիններ, ինչպես նաև դատարանում երդվելը ժառանգվել են հռոմեական դարաշրջանից։ Հռոմեական պետության օրենքները և օրենսդրական համակարգը մեծ ազդեցություն են թողել եվրոպական և համաշխարհային իրավական համակարգի վրա: Օրինակ՝ հռոմեացիների մոտ է առաջին անգամ օգտագործվել վետոյի իրավունք հասկացությունը: Այն այսօր օգտագործում են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում: Հուլիոս Կեսարի օրոք Ք. ա. 45 թ. կատարվեց տոմարի բարեփոխում: Նախկին լուսնային օրացույցը փոխարինվեց արևայինով: Տարին, ըստ դրա, բաղկացած էր 365 և կես օրից: Չորս տարին մեկ փետրվարին ավելացվում էր մեկ օր: Հուլիոսյան օրացույցը մնաց կի րառման մեջ ընդհուպ մինչև XX դարի սկզբները: Մինչ օրս շատ երկրներ օգտագործում են հռոմեական ամսանունները (օրինակ՝ հուլիս, օգոստոս, հունվար և այլն): Հին Հռոմում կար օրաթերթի նախատիպը։ Մագա ղաթի վրա գրում էին քաղաքի նորությունների, օրենք- ների, կարևոր իրադարձությունների և մարդկանց մասին: Այդ մագաղաթները ամրացնում էին քաղաքի տեսանելի վայրերում, բաժանում հայտնի հռոմեացիներին: Հռոմում քաղաքացիները կարող էին օգտվել կառքերից, որոնց վրա կային հատուկ սարքեր: Դրանք հաշվում էին անցած ճանապարհը, և համապատասխան գումար էր գանձվում օգտվողից: Այն ներկայիս տաքսիների հռոմեական տարբերակն էր: Հռոմեացիները հակում ունեին շենքերի պատերին գրառումներ կատարելու կամ նկարելու (գրաֆիտի): Այն, ինչ այսօր համարվում է արվեստի ճյուղ, լայնորեն տարածված էր Հռոմում: Քաղաքի տարբեր շինությունների պատերի գրառումները պատկերացում են տալիս հռոմեացիների առօրյա կյանքի մասին: Կային նաև գովազդային գրառումներ: Հռոմեական կայսրությունում հռոմեականացման գործընթացի առավել կարևոր ուղղությունը լատինե րենի ներդրումն էր: Օրինակ՝ արդեն I դարում Գալլիայի քաղաքների բնակչության խոսակցական լեզուն գերազանցապես լատիներենն էր: Լատինական այբուբենը հետագայում լայնորեն տա րածվեց Եվրոպայում։ Մինչ օրս լատիներենը կաթոլիկ եկեղեցու արարողակարգի լեզուն է։ Միջնադարում այն նաև եվրոպական գիտության լեզուն էր: Այսօր էլ ընդունված է գիտական տերմինները ներկայացնել լատիներե նով: Լատինական այբուբենը հիմք է դարձել աշխարհի շատ այբուբենների (օրինակ` անգլերենի, ֆրանսերենի, իտալերենի, գերմաներենի, իսպաներենի և այլն) համար: Մեծ տարածում ունեն նաև հռոմեական թվերը: Հռոմեացիները օգտագործում էին նոր դեղամիջոցներ և վիրահատական գործիքներ: Առկա բուժման համար առանձնացված էին հատուկ կառույցներ՝ հոսպի տալներ: Հռոմեացիները մեծ ուշադրություն էին դարձնում բնակչության առողջապահության խնդիրներին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ճանապարհաշինությունը և ստեղծեցին ճանապարհային երթևեկության կանոններ և նշաններ: Հռոմում տարածում էին գտել նաև արագ սննդի կետերը, որտեղ մարդիկ կարող էին սնվել տեղում: Հարուստ հռոմեացիների տանը կար նաև հատակի տաքացման համակարգ: Այն օգտագործում էին նաև հռոմեական բաղնիքներում:
Առաջադրանք
Ինչպես էր հունական մշակույթը ազդել հռոմեական մշակույթի վրա։ Նշե՛ք երկու օրինակ։
Որտե՞ղ էին հռոմեացիները սովորեցնում իրենց երեխաներին։ Ինչու՞։
Ի՞նչ էին Տասներկու տախտակները, և ինչո՞ւ են դրանք կարևոր։
Ի՞նչ ճարտարապետական և քանդակագործական առանձնահատկություններ ուներ Հռոմը։
Նշե՛ք երեք հռոմեական աստված և բացատրե՛ք նրանց դերը։
Ինչ շինանյութ հայտնագործեցին հռոմեացիները և ինչու՞ էր այն կարևոր։
Ի՞նչ էր ամֆիթատրոնը, և ո՞րն էր ամենախոշորը Հռոմում։
Ինչպես էին հռոմեացիները լուծում ջրի մատակարարման խնդիրը քաղաքներում։
Ո՞ր կարևոր բարեփոխումը կատարեց Հուլիոս Կեսարը օրացույցի մեջ։ Ի՞նչ օրացույց է օգտագործվում այսօր։
Ներկայացնել օրինակներ , որոնցով հռոմեական մշակույթը ազդեց ժամանակակից աշխարհի վրա (օրինակ՝ լեզու, օրենք, ճանապարհներ և այլն):
Առաջադրանք 2
Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունների համեմատություն
1. Աշխարհագրական դիրք և տարածքային կառուցվածք
Հունաստան ձևավորվել է Բալկանյան թերակղզու տարածքում՝ բազում լեռնային հատվածներով ու ծովափնյա գոտիներով։ Այս աշխարհագրական պայմանները նպաստեցին քաղաք-պետությունների (պոլիսներ) ձևավորմանը, որոնք լինելով անկախ և ինքնուրույն կառավարման միավորներ, հաճախ միմյանց դեմ պատերազմում էին։
Հռոմ ձևավորվել է Ապենինյան թերակղզում՝ կենտրոնացված աշխարհագրական դիրքով, որը թույլ տվեց աստիճանաբար ընդլայնել իր տարածքները դեպի Միջերկրական ծովի ողջ ավազան։ Հռոմի տարածքային կառուցվածքն առավել միասնական էր, և նրա իշխանությունը կենտրոնացված էր մեկ պետության ներքո։
2. Քաղաքական համակարգ և կառավարման ձև
Հունաստանում գոյություն ունեին տարբեր քաղաք-պետություններ, որոնք ունեցել են իրենց համակարգերը։ Օրինակ՝
Հռոմում սկզբում տիրում էր թագավորական համակարգ, սակայն Ք.ա. 509 թ․ հիմնվեց հանրապետությունը, որը հետագայում վերածվեց կայսրության (Ք.ա. 27 թ․ Օկտավիանոս Ավգուստոսի ժամանակ)։ Հռոմը ուներ զարգացած մագիստրատուրայի համակարգ, սենատ և ընտրվող պաշտոնյաներ։ Ավելի ուշ կայսեր իշխանությունն ամրապնդվեց որպես անձնիշխանություն։
3. Իրավունքի և իրավակարգի զարգացում
Հունաստանում իրավունքները հիմնականում մնում էին բանավոր կամ տեղային սովորույթների մակարդակում։ Որոշ պոլիսներում՝ օրինակ Աթենքում, գրվեցին առաջին օրենքները (Սոլոնի օրենսդրությունը)։
Ո՞վ էր Սոլոնը
Սոլոնը (մոտ Ք.ա. 640 – Ք.ա. 560 թթ.) եղել է Աթենքի անվանի քաղաքական գործիչ, որն ընտրվել է արքոնտ (մագիստրատ) Ք.ա. 594/593 թթ.՝ հասարակական լուրջ ճգնաժամի պայմաններում։ Նա ստացել էր լիազորություններ հաշտեցնելու հասարակության մեջ կուտակված հակասությունները և կարգավորելու օրենքները։
Սոլոնի օրենքների հիմնական ուղղություններն ու բարեփոխումները
Նպատակ՝ ազատել գյուղացիությունը պարտքերի ճնշումից և կանխել զանգվածային աղքատացումը։
2. Հողային և տնտեսական բարեփոխումներ
Սահմանվեցին հողօգտագործման նոր չափանիշներ,
Խրախուսվեց արհեստագործությունը և առևտուրը,
Օտարերկրացիներին թույլատրվեց բնակվել և տնտեսություն հիմնել Աթենքում՝ նպաստելով տնտեսական աշխուժացմանը։
3. Օրենքների գրավոր ամրագրում
Սոլոնը կազմեց գրավոր օրենսգիրք, որը կախվեց հանրային վայրերում՝ բոլորին հասանելի դարձնելու նպատակով,
Օրենքները կիրառվում էին թե՛ հանցագործությունների, թե՛ կենցաղային հարցերի կարգավորման մեջ։
Սա անցում էր բանավոր ավանդույթից դեպի իրավական պետություն։
4. Դատարանի և ժողովների բարեփոխում
Հաստատվեց Հելիեա՝ ժյուրիով գործող ժողովրդական դատարանը, որտեղ կարող էին մասնակցել բոլոր ազատ քաղաքացիները։
Բոլոր խավերի քաղաքացիները կարող էին ներկա գտնվել Ժողովում (Էկլեսիա)։
Սոլոնի օրենքների արժեքը պատմության մեջ
Հիմք դրեց ժողովրդավարության զարգացմանը,
Ստեղծեց սոցիալական շարժունության հնարավորություններ,
Օրինականացրեց քաղաքացիական իրավունքների հասանելիությունը ավելի լայն շերտերի։
Հետաքրքիր փաստեր
Սոլոնը հավատում էր, որ հավասարությունը պետք է լինի արդարության, ոչ թե բոլորին նույնը տալու միջոցով։
Իր բարեփոխումներից հետո նա լքեց Աթենքը 10 տարով, որպեսզի չխանգարի նոր համակարգի կայացմանը։
Նրա խոսքերից մեկում ասում է. «Գրելով օրենքները՝ ես փորձեցի այնպես անել, որ նրանք լինեն բավական խիստ հզորների հանդեպ, բայց ոչ չափազանց ծանր՝ խեղճերի վրա»։
Հռոմում զարգացավ իրավական մտածողությունը՝ հիմնվելով Տասներկու տախտակների օրենքների վրա (Ք.ա. 451 թ.)։ Հռոմեական իրավունքը դարձավ հիմք համաշխարհային իրավագիտության զարգացման համար։ Մինչ օրս շատ օրենքներ և իրավաբանական տերմիններ ծագում են հռոմեական համակարգից։
Տասներկու տախտակների օրենքներ (Ք.ա. 451–450 թթ.)
Ի՞նչ էին Տասներկու տախտակների օրենքները
Սրանք Հին Հռոմի առաջին գրավոր օրենքներն էին, որոնք փակցվել էին հասարակության տեսանելի վայրերում՝ տախտակների (տաբուլաների) վրա փորագրված։ Դրանց նպատակն էր ապահովել իրավունքի հավասարություն՝ հատկապես պատրիկների և պլեբեյների միջև։
Պատմական նախադրյալները
Պլեբեյները երկար տարիներ դժգոհ էին, որ օրենքները միայն պատրիկներին հայտնի են։
Պահանջում էին գրավոր օրենքներ, որպեսզի նրանց դեմ չկիրառվեն անհավասար կամ անարդար դատավճիռներ։
Արդյունքում Ք.ա. 451 թ. ընտրվեց տասնյակի հանձնաժողով՝ օրենքներ մշակելու նպատակով։
Ք.ա. 450 թ. պատրաստ եղան Տասներկու տախտակների օրենքները։
4. Հասարակական կառուցվածք
Հունաստանում հասարակությունը բաժանված էր քաղաքացիների, ոչ քաղաքացիների (մետեկներ) և ստրուկների։ Կանայք, չնայած որոշ քաղաքներում ունեին որոշ իրավունքներ, հիմնականում քաղաքական կյանքին չէին մասնակցում։
Հռոմում հասարակությունն ավելի խիստ դասակարգված էր՝
Պատրիկներ (ազնվականներ),
Պլեբեյներ (հասարակ ժողովուրդ),
ստրուկներ։ Պլեբեյները պայքարի արդյունքում հասան քաղաքացիական իրավունքների ընդլայնման։ Այստեղ ևս կանայք քաղաքական իրավունքներ չունեին։
5. Մշակույթ, փիլիսոփայություն և գրականություն
Հունական մշակույթը բացառիկ ներդրում ունեցավ փիլիսոփայության, գիտության, արվեստի և թատրոնի ոլորտներում։ Մեծագույն մտածողներ՝ Սոկրատես, Պլատոն, Արիստոտել, ձևավորեցին մտածողության այն ձևերը, որոնք մինչև այսօր հիմք են հանդիսանում եվրոպական քաղաքակրթության համար։
Հռոմեացիները, հենվելով հունական ավանդույթների վրա, զարգացրին պրագմատիկ մտածողություն՝ առավել կենտրոնացած լինելով իրավունքի, ինժեներիայի, գրավոր պատմագրության և պետության կազմակերպման վրա։ Գրականության մեջ հայտնի են Վերգիլիոսը, Ցիցերոնը, Տակիտոսը։
6. Ճարտարապետություն և ինժեներիա
Հունական ճարտարապետությունը կենտրոնանում էր գեղագիտական հավասարակշռության վրա՝ սյունազարդ տաճարներ (Դորիական, Իոնական, Կորնթոսյան ոճեր)։ Ճարտարապետությունը հիմնականում ուներ կրոնական ուղղվածություն։
Հռոմեական ճարտարապետությունը գործնական էր՝
ակվեդուկներ,
ճանապարհներ,
ամֆիթատրոններ,
հաղթակամարներ։ Հռոմեացիները օգտագործում էին բետոն, որը թույլ էր տալիս կառուցել հսկայական շինություններ։
7. Տնտեսություն
Հունաստանը հիմնականում կենտրոնացած էր մանր տնտեսությունների վրա։ Արտադրությունը սահմանափակ էր, տնտեսությունը զարգանում էր առևտրի և ստրուկների աշխատանքի շնորհիվ։
Հռոմում տնտեսությունը խիստ ընդլայնված էր՝ ներառելով մեծածավալ գյուղատնտեսություն, առևտուր, գաղութների շահագործում, կառուցվածքային հարկային համակարգ։ Ստրատեգիական ճանապարհները նպաստում էին ապրանքների արագ շրջանառությանը։
8. Բանակ և ռազմական համակարգ
Հունաստանում բանակները կազմվում էին քաղաք-պետությունների կողմից և հաճախ տարբեր ռազմավարություններ ունեին։ Աթենքն ուներ հզոր նավատորմ, Սպարտան՝ կարգապահ ցամաքային զորք։
Հռոմեական բանակը կազմակերպված էր լեգեոնների համակարգով, դաստիարակվում էր խիստ կարգապահությամբ և օգտագործում էր ինժեներական տեխնիկա։ Հռոմեական հաղթարշավները նրանց վերածեցին միջերկրածովյան տիրակալի։
9. Կրոն և դիցաբանություն
Հունական կրոնը պոլիթեիստական էր, Աստվածները՝ Օլիմպոսյան՝ Զևս, Աթենաս, Ապոլոն և այլն։ Դիցաբանությունը խորապես ներթափանցել էր գրականության և արվեստի մեջ։
Հռոմեացիները հիմնականում ընդունեցին նույն աստվածներին՝ փոփոխված անուններով։ Կրոնը աստիճանաբար փոխվեց՝ ներշնչվելով օտար հավատքներից, իսկ հետագայում ընդունվեց քրիստոնեությունը։
Հունական դիցարանը հին հունական քաղաքակրթության կենտրոնական տարրերից է։ Հին հույները հավատում էին բազմաթիվ աստվածների, ովքեր ապրում էին Օլիմպոս լեռան գագաթին և կառավարում աշխարհն իրենց յուրահատուկ բնավորություններով, հարաբերություններով ու ուժերով։
Ստորև ներկայացված են Օլիմպիական գլխավոր աստվածները՝ հայտնի որպես 12 Օլիմպիացիներ, ինչպես նաև այլ կարևոր աստվածություններ։
Օլիմպիական աստվածները
Աստվածություն
Դեր / Ոլորտ
Նկարագրություն
Զևս (Ζεύς)
Գլխավոր աստված, երկինք, կայծակ
Թագավորում էր մյուս աստվածների վրա։ Իր ձեռքից կայծակներ էր նետում, համարվում էր արդարության պահապանը։
Հերա (Ήρα)
Զևսի կին, ամուսնության և ընտանիքի դիցուհի
Հոգ էր տանում կանանց, ընտանիքների մասին, հաճախ նախանձ էր Զևսի սիրավեպերի պատճառով։
Պոսեյդոն (Ποσειδών)
Ծովերի և երկրաշարժերի աստված
Զևսի եղբայրն էր, ուներ եռատող շամբուկ, համարվում էր ձկնորսների և նավաստիների հովանավորը։
Հադես (Άδης)
Ստորերկրյա աշխարհի տիրակալ
Թեև երբեմն դուրս էր թողնվում Օլիմպիացիների շարքից, նա կարևոր դեր ուներ՝ կառավարելով մահվան աշխարհը։
Աթենաս (Αθηνά)
Իմաստության, ռազմարվեստի դիցուհի
Զևսի գլխից ծնված, զինված և իմաստուն ռազմավար, համարվում էր Աթենքի պաշտպանուհին։
Արես (Άρης)
Պատերազմի աստված
Հերայի և Զևսի որդին, մարմնավորում էր դաժան ու արյունալի պատերազմը։
Աֆրոդիտե (Αφροδίτη)
Սիրո, գեղեցկության դիցուհի
Ծնվել էր ծովի փրփուրից, համարվում էր սիրո, կրքի և հմայքի խորհրդանիշ։
Ապոլլոն (Απόλλων)
Արևի, արվեստի, երաժշտության աստված
Զևսի և Լետոյի որդին, երաժշտության, բանաստեղծության, մարգարեության և առողջության դից։
Արտեմիս (Άρτεμις)
Որսի, վայրի բնության և կույսության դիցուհի
Ապոլլոնի քույրը, պաշտպանում էր բնությունն ու աղջիկներին։
Հերմես (Ερμής)
Աստվածների դեսպան, ճանապարհորդների, առևտրի աստված
Արագաշարժ ու խորամանկ, թևավոր սանդալներով ու գլխարկով։
Հեստիա (Εστία)
Ընտանեկան օջախի և կրակի դիցուհի
Խաղաղ, տան ջերմության պահապան։ Ավելի ուշ երբեմն փոխարինվում էր Դեմետրայով։
Դեմետրա (Δήμητρα)
Հողի բերրիության և գյուղատնտեսության դիցուհի
Հյուսիսային սեզոնների փոփոխության խորհրդանիշն էր՝ իր դստեր Պերսեփոնեի առևանգման առասպելով։
Այլ կարևոր աստվածություններ և էակներ
Անուն
Նկարագրություն
Դիոնիսոս
Գինու, տոնի և թատրոնի աստված
Հեփեստոս
Հրդեհի, մետաղագործության և արհեստների աստված
Պերսեփոնե
Դեմետրայի դուստրը, Հադեսի կին, գարնան ու մահվան համատեղ խորհրդանիշ
Էրոս
Սիրո և կրքի աստված, հաճախ պատկերվում է որպես թևավոր պատանի (հունական Կուպիդոն)
Նեմեսիս
Վրեժի և արդար պատժի դիցուհի
Մոյրեններ (Բախտավորներ)
Երեք կանացի էակներ, որոնք որոշում էին մարդկանց ճակատագիրը
Թանատոս
Մահվան անձնավորումը
Հռոմեական դիցարանը ձևավորվել է հին Իտալիայի ժողովրդի՝ լատինների, սաբինների և էտրուսկների կրոնական պատկերացումների հիման վրա, սակայն այն խորապես ազդվել է հին հունական դիցարանից։ Շատ հռոմեական աստվածներ նույնացվել են հունական աստվածների հետ՝ փոխառելով նրանց պատմությունները, հատկությունները, նույնիսկ կերպարները։
Հռոմեական գլխավոր աստվածները (Օլիմպիական)
Հռոմեական անուն
Հունական համարժեք
Դեր / Ոլորտ
Յուպիտեր (Jupiter)
Զևս
Գլխավոր աստված, երկնքի և կայծակի տիրակալ
Յունոնա (Juno)
Հերա
Ամուսնության, ընտանիքի և կանանց պաշտպան դիցուհի
Նեպտուն (Neptunus)
Պոսեյդոն
Ծովերի և երկրաշարժերի աստված
Պլուտոն (Pluto)
Հադես
Ստորերկրյա աշխարհի տիրակալ
Միներվա (Minerva)
Աթենաս
Իմաստության, ռազմարվեստի և արհեստների դիցուհի
Մարս (Mars)
Արես
Պատերազմի, ռազմի և քաջության աստված
Վեներա (Venus)
Աֆրոդիտե
Սիրո, գեղեցկության և պտղաբերության դիցուհի
Ապոլլոն (Apollo)
Ապոլլոն
Արևի, երաժշտության, մարգարեության աստված
Դիանա (Diana)
Արտեմիս
Որսի, լուսնի և կույսության դիցուհի
Մերկուրիուս (Mercurius)
Հերմես
Առևտրի, ճանապարհորդների և հաղորդակցման աստված
Վեստա (Vesta)
Հեստիա
Ընտանեկան օջախի, կրակի և տան դիցուհի
Ցերերա (Ceres)
Դեմետրա
Հողագործության և բերքի դիցուհի
Այլ կարևոր աստվածություններ
Անուն
Նկարագրություն
Բաքքուս (Bacchus)
Գինու, զվարճանքի և թատրոնի աստված (հուն.՝ Դիոնիսոս)
Վուլկան (Vulcanus)
Հրդեհի, երկաթի մշակման և դարբնության աստված (հուն.՝ Հեփայստոս)
Սատուռն (Saturnus)
Հնագույն դաշտերի, բերքի, ժամանակի աստված (հուն.՝ Կրոնոս)
Յանուս (Janus)
Դռների, անցումների, սկիզբների և վերջերի աստված, ուներ երկու դեմք՝ նայող անցյալին և ապագային
Ֆորտունա (Fortuna)
Բախտի և հաջողության դիցուհի
Նեմեսիս (Nemesis)
Վրեժի և արդարության դիցուհի (նաև հունական դիցարանում է)
Հունական քաղաքակրթության ժառանգությունը ամրագրված է ազատ մտածողության, փիլիսոփայության, արվեստի և քաղաքական գաղափարների զարգացման մեջ։
Հռոմեական քաղաքակրթությունը աշխարհին թողեց կայուն իրավական համակարգ, պետական կառավարման սկզբունքներ, ճարտարապետական նորարարություններ ու լատինական լեզվի հիմքով ստեղծված եվրոպական այբուբեններ։
Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունները պատմության մեջ հանդես են եկել որպես մեկը մյուսի հիմք և շարունակություն։
Հունաստանը՝ մտքի և գաղափարների մշակույթ։
Հռոմը՝ կառույցների, իրավունքի և ուժի համակարգ։
Երկուսն էլ համարվում են արևմտյան քաղաքակրթության հիմքը, և նրանց ժառանգությունն այսօր առկա է իրավունքում, լեզվում, գիտության ու արվեստի մեջ։
Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունների համեմատության հարցաշար
Ի՞նչ աշխարհագրական առանձնահատկություններ ունեին Հունաստանն ու Հռոմը, և ինչպես էին դրանք ազդում քաղաքական կառուցվածքի վրա։
Ինչ տարբերություններ կան Հունաստանի պոլիսային համակարգի և Հռոմի հանրապետական կառավարման միջև։ Նշեք մեկ օրինակ երկուսի համար։
Որն էր Սոլոնի օրենքների նշանակությունը Աթենքի հասարակական կառուցվածքի և ժողովրդավարության ձևավորման համար։
Ինչի՞ց բխեց Տասներկու տախտակների օրենքների անհրաժեշտությունը Հռոմում, և ի՞նչ էր դրանց հիմնական նպատակը։
Ինչ տարբերություններ և ընդհանրություններ կային Հունաստանի և Հռոմի հասարակական շերտերի միջև։ Ինչպիսի իրավունքներ ունեին պլեբեյները և մետեկները։
Ի՞նչ հիմնական արժեքներ էին արտահայտում հունական և հռոմեական փիլիսոփայությունը։ Նշեք մեկական փիլիսոփա կամ հեղինակ նրանցից։
Ինչպե՞ս էր արտահայտվում ճարտարապետության դերը Հունաստանում և Հռոմում՝ թե՛ ոճի, թե՛ գործնական կիրառության առումով։
Ինչպիսի՞ տնտեսական մոդելներ էին կիրառում Հունաստանը և Հռոմը։ Որն էր ստրուկների դերը յուրաքանչյուրում։
Ինչ տարբերություններ կան հունական և հռոմեական բանակի կազմակերպման և ռազմավարության մեջ։
Ինչպե՞ս փոխազդեցին Հունաստանի և Հռոմի դիցարանները։ Նշեք մեկ օրինակ աստծո, որը տեղափոխվեց հունականից հռոմեական։
Առաջադրանք 3
Հին Հռոմ— դիտել տեսանյութը ամփոփել 15-20 նախադասությամբ:
Առավել հետաքրքրասերները կարող են դիտել ստորև նշված տեսանյութը
Հռոմեական մշակույթը Հռոմեացիների ստեղծած մշակույթի վրա մեծ էր հունականի ազդեցությունը: Հարուստ հռոմեացիները իրենց երեխաներին ուղարկում էին Հունաստան՝ դպրոցներում սովորելու: Շատ հույն փիլիսոփաներ և մշակույթի գործիչներ տեղափոխվում էին Հռոմ: Հունական օրինակով հռոմեական քաղաքներում կառուցվում էին թատրոններ: Լատիներեն էին թարգմանվում հունական գիտական և գրական ստեղծագործություններ: Հունական մշակույթի ազդեցությունը առավել մեծացավ հատկապես այն բանից հետո, երբ Հունաստանից մեծ քանակությամբ արվեստի գործեր տեղափոխվեցին Հռոմ:
Հին Հռոմը ուներ զարգացած իրավական համակարգ: Հռոմի ամենավաղ օրենքները գրված էին Տասներկու տախտակների վրա:
Ճարտարապետության ոլորտում հատկապես բնութագրական է քաղաքաշինությունը: Հռոմում ծաղկում ապրեց նաև քանդակագործությունը: Մեծ թվով քանդակներ ստեղծվում էին անհատական պատվերներով:
Հռոմեական աստվածները Յուպիտեր Գլխավոր աստվածը Յունոնա Յուպիտերի կինը` մայրության և ըն տանիքի հովանավորը Միներվա — Գիտության, արվեստի և արհեստների հովանավոր դիցուհի Մարս — Ռազմի աստվածը Հռոմեական կայսրությունում երկրպագվում էին նաև արևելյան աստվածներ Միթրան, Իսիդան, Օսիրիսը:
Մարդկությունը մինչ օրս օգտվում է հռոմեացիների կողմից ստեղծված քաղաքական, գիտական և մշակութային արժեքներից: Հին հռոմեացիների հայտնի հայտնագործություններից էր բետոնը: Այդ շինանյութը լայնորեն օգտա գործվում էր Հռոմեական պետությունում և թույլ էր տալիս ամուր և վիթխարածավալ շինություններ կառուցել: Հռոմեացիները գլադիատորական մարտերի համար կառուցում էին հսկայական շինություններ՝ ամֆիթատրոններ: Դրանք հունական թատրոնների կատարելագործված տարբերակներն էին և համարվում են ներկայիս ֆուտբոլային մարզադաշտերի նախատի պերը: Ամֆիթատրոններից խոշորագույնը Հռոմի Կոլի զեումն էր, որը տեղավորում էր մոտ 60 հազար հանդիսական:
Պատերազմից հաղթանակով վերադարձած զորա վարների պատվին կառուցում էին ժամանակավոր հաղթակամարներ: Դրանց տակով պետք է հանդի սավոր անցնեին զորավարը, նրա զինվորները և ռազմագերիները: Հետագայում հաղթակամարները դար ձան մշտական և հռոմեական քաղաքների կարևոր ճարտարապետական կառույցներից էին: Նոր ժամանակներում դրանց օրինակով եվրոպական շատ քաղաքներում կառուցվեցին հաղթակամարներ: Հին Հռոմում կատարելագործեցին ջրմուղը և կոյուղին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ջրանցույցների շինարարությունը: Այն թույլ էր տալիս տասնյակ կիլոմետր հեռու վայրերից խմելու և ոռոգման ջուր բերել:
Հռոմեական իրավական մտքի ձեռքբերումներից էր իրավունքի՝ որպես առանձին գիտության սահմանումը, իրավաբանի հաստատության ստեղծումը: Արդի իրավագիտության բազմաթիվ տերմիններ, ինչպես նաև դատարանում երդվելը ժառանգվել են հռոմեական դարաշրջանից։ Հռոմեական պետության օրենքները և օրենսդրական համակարգը մեծ ազդեցություն են թողել եվրոպական և համաշխարհային իրավական համակարգի վրա: Օրինակ՝ հռոմեացիների մոտ է առաջին անգամ օգտագործվել վետոյի իրավունք հասկացությունը: Այն այսօր օգտագործում են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում: Հուլիոս Կեսարի օրոք Ք. ա. 45 թ. կատարվեց տոմարի բարեփոխում: Նախկին լուսնային օրացույցը փոխարինվեց արևայինով: Տարին, ըստ դրա, բաղկացած էր 365 և կես օրից: Չորս տարին մեկ փետրվարին ավելացվում էր մեկ օր: Հուլիոսյան օրացույցը մնաց կի րառման մեջ ընդհուպ մինչև XX դարի սկզբները: Մինչ օրս շատ երկրներ օգտագործում են հռոմեական ամսանունները (օրինակ՝ հուլիս, օգոստոս, հունվար և այլն): Հին Հռոմում կար օրաթերթի նախատիպը։ Մագա ղաթի վրա գրում էին քաղաքի նորությունների, օրենք- ների, կարևոր իրադարձությունների և մարդկանց մասին: Այդ մագաղաթները ամրացնում էին քաղաքի տեսանելի վայրերում, բաժանում հայտնի հռոմեացիներին: Հռոմում քաղաքացիները կարող էին օգտվել կառքերից, որոնց վրա կային հատուկ սարքեր: Դրանք հաշվում էին անցած ճանապարհը, և համապատասխան գումար էր գանձվում օգտվողից: Այն ներկայիս տաքսիների հռոմեական տարբերակն էր: Հռոմեացիները հակում ունեին շենքերի պատերին գրառումներ կատարելու կամ նկարելու (գրաֆիտի): Այն, ինչ այսօր համարվում է արվեստի ճյուղ, լայնորեն տարածված էր Հռոմում: Քաղաքի տարբեր շինությունների պատերի գրառումները պատկերացում են տալիս հռոմեացիների առօրյա կյանքի մասին: Կային նաև գովազդային գրառումներ: Հռոմեական կայսրությունում հռոմեականացման գործընթացի առավել կարևոր ուղղությունը լատինե րենի ներդրումն էր: Օրինակ՝ արդեն I դարում Գալլիայի քաղաքների բնակչության խոսակցական լեզուն գերազանցապես լատիներենն էր: Լատինական այբուբենը հետագայում լայնորեն տա րածվեց Եվրոպայում։ Մինչ օրս լատիներենը կաթոլիկ եկեղեցու արարողակարգի լեզուն է։ Միջնադարում այն նաև եվրոպական գիտության լեզուն էր: Այսօր էլ ընդունված է գիտական տերմինները ներկայացնել լատիներե նով: Լատինական այբուբենը հիմք է դարձել աշխարհի շատ այբուբենների (օրինակ` անգլերենի, ֆրանսերենի, իտալերենի, գերմաներենի, իսպաներենի և այլն) համար: Մեծ տարածում ունեն նաև հռոմեական թվերը: Հռոմեացիները օգտագործում էին նոր դեղամիջոցներ և վիրահատական գործիքներ: Առկա բուժման համար առանձնացված էին հատուկ կառույցներ՝ հոսպի տալներ: Հռոմեացիները մեծ ուշադրություն էին դարձնում բնակչության առողջապահության խնդիրներին: Հռոմեացիները կատարելության հասցրին ճանապարհաշինությունը և ստեղծեցին ճանապարհային երթևեկության կանոններ և նշաններ: Հռոմում տարածում էին գտել նաև արագ սննդի կետերը, որտեղ մարդիկ կարող էին սնվել տեղում: Հարուստ հռոմեացիների տանը կար նաև հատակի տաքացման համակարգ: Այն օգտագործում էին նաև հռոմեական բաղնիքներում:
Առաջադրանք
Ինչպես էր հունական մշակույթը ազդել հռոմեական մշակույթի վրա։ Նշե՛ք երկու օրինակ։
Որտե՞ղ էին հռոմեացիները սովորեցնում իրենց երեխաներին։ Ինչու՞։
Ի՞նչ էին Տասներկու տախտակները, և ինչո՞ւ են դրանք կարևոր։
Ի՞նչ ճարտարապետական և քանդակագործական առանձնահատկություններ ուներ Հռոմը։
Նշե՛ք երեք հռոմեական աստված և բացատրե՛ք նրանց դերը։
Ինչ շինանյութ հայտնագործեցին հռոմեացիները և ինչու՞ էր այն կարևոր։
Ի՞նչ էր ամֆիթատրոնը, և ո՞րն էր ամենախոշորը Հռոմում։
Ինչպես էին հռոմեացիները լուծում ջրի մատակարարման խնդիրը քաղաքներում։
Ո՞ր կարևոր բարեփոխումը կատարեց Հուլիոս Կեսարը օրացույցի մեջ։ Ի՞նչ օրացույց է օգտագործվում այսօր։
Ներկայացնել օրինակներ , որոնցով հռոմեական մշակույթը ազդեց ժամանակակից աշխարհի վրա (օրինակ՝ լեզու, օրենք, ճանապարհներ և այլն):
Առաջադրանք 2
Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունների համեմատություն
1. Աշխարհագրական դիրք և տարածքային կառուցվածք
Հունաստան ձևավորվել է Բալկանյան թերակղզու տարածքում՝ բազում լեռնային հատվածներով ու ծովափնյա գոտիներով։ Այս աշխարհագրական պայմանները նպաստեցին քաղաք-պետությունների (պոլիսներ) ձևավորմանը, որոնք լինելով անկախ և ինքնուրույն կառավարման միավորներ, հաճախ միմյանց դեմ պատերազմում էին։
Հռոմ ձևավորվել է Ապենինյան թերակղզում՝ կենտրոնացված աշխարհագրական դիրքով, որը թույլ տվեց աստիճանաբար ընդլայնել իր տարածքները դեպի Միջերկրական ծովի ողջ ավազան։ Հռոմի տարածքային կառուցվածքն առավել միասնական էր, և նրա իշխանությունը կենտրոնացված էր մեկ պետության ներքո։
2. Քաղաքական համակարգ և կառավարման ձև
Հունաստանում գոյություն ունեին տարբեր քաղաք-պետություններ, որոնք ունեցել են իրենց համակարգերը։ Օրինակ՝
Հռոմում սկզբում տիրում էր թագավորական համակարգ, սակայն Ք.ա. 509 թ․ հիմնվեց հանրապետությունը, որը հետագայում վերածվեց կայսրության (Ք.ա. 27 թ․ Օկտավիանոս Ավգուստոսի ժամանակ)։ Հռոմը ուներ զարգացած մագիստրատուրայի համակարգ, սենատ և ընտրվող պաշտոնյաներ։ Ավելի ուշ կայսեր իշխանությունն ամրապնդվեց որպես անձնիշխանություն։
3. Իրավունքի և իրավակարգի զարգացում
Հունաստանում իրավունքները հիմնականում մնում էին բանավոր կամ տեղային սովորույթների մակարդակում։ Որոշ պոլիսներում՝ օրինակ Աթենքում, գրվեցին առաջին օրենքները (Սոլոնի օրենսդրությունը)։
Ո՞վ էր Սոլոնը
Սոլոնը (մոտ Ք.ա. 640 – Ք.ա. 560 թթ.) եղել է Աթենքի անվանի քաղաքական գործիչ, որն ընտրվել է արքոնտ (մագիստրատ) Ք.ա. 594/593 թթ.՝ հասարակական լուրջ ճգնաժամի պայմաններում։ Նա ստացել էր լիազորություններ հաշտեցնելու հասարակության մեջ կուտակված հակասությունները և կարգավորելու օրենքները։
Սոլոնի օրենքների հիմնական ուղղություններն ու բարեփոխումները
Նպատակ՝ ազատել գյուղացիությունը պարտքերի ճնշումից և կանխել զանգվածային աղքատացումը։
2. Հողային և տնտեսական բարեփոխումներ
Սահմանվեցին հողօգտագործման նոր չափանիշներ,
Խրախուսվեց արհեստագործությունը և առևտուրը,
Օտարերկրացիներին թույլատրվեց բնակվել և տնտեսություն հիմնել Աթենքում՝ նպաստելով տնտեսական աշխուժացմանը։
3. Օրենքների գրավոր ամրագրում
Սոլոնը կազմեց գրավոր օրենսգիրք, որը կախվեց հանրային վայրերում՝ բոլորին հասանելի դարձնելու նպատակով,
Օրենքները կիրառվում էին թե՛ հանցագործությունների, թե՛ կենցաղային հարցերի կարգավորման մեջ։
Սա անցում էր բանավոր ավանդույթից դեպի իրավական պետություն։
4. Դատարանի և ժողովների բարեփոխում
Հաստատվեց Հելիեա՝ ժյուրիով գործող ժողովրդական դատարանը, որտեղ կարող էին մասնակցել բոլոր ազատ քաղաքացիները։
Բոլոր խավերի քաղաքացիները կարող էին ներկա գտնվել Ժողովում (Էկլեսիա)։
Սոլոնի օրենքների արժեքը պատմության մեջ
Հիմք դրեց ժողովրդավարության զարգացմանը,
Ստեղծեց սոցիալական շարժունության հնարավորություններ,
Օրինականացրեց քաղաքացիական իրավունքների հասանելիությունը ավելի լայն շերտերի։
Հետաքրքիր փաստեր
Սոլոնը հավատում էր, որ հավասարությունը պետք է լինի արդարության, ոչ թե բոլորին նույնը տալու միջոցով։
Իր բարեփոխումներից հետո նա լքեց Աթենքը 10 տարով, որպեսզի չխանգարի նոր համակարգի կայացմանը։
Նրա խոսքերից մեկում ասում է. «Գրելով օրենքները՝ ես փորձեցի այնպես անել, որ նրանք լինեն բավական խիստ հզորների հանդեպ, բայց ոչ չափազանց ծանր՝ խեղճերի վրա»։
Հռոմում զարգացավ իրավական մտածողությունը՝ հիմնվելով Տասներկու տախտակների օրենքների վրա (Ք.ա. 451 թ.)։ Հռոմեական իրավունքը դարձավ հիմք համաշխարհային իրավագիտության զարգացման համար։ Մինչ օրս շատ օրենքներ և իրավաբանական տերմիններ ծագում են հռոմեական համակարգից։
Տասներկու տախտակների օրենքներ (Ք.ա. 451–450 թթ.)
Ի՞նչ էին Տասներկու տախտակների օրենքները
Սրանք Հին Հռոմի առաջին գրավոր օրենքներն էին, որոնք փակցվել էին հասարակության տեսանելի վայրերում՝ տախտակների (տաբուլաների) վրա փորագրված։ Դրանց նպատակն էր ապահովել իրավունքի հավասարություն՝ հատկապես պատրիկների և պլեբեյների միջև։
Պատմական նախադրյալները
Պլեբեյները երկար տարիներ դժգոհ էին, որ օրենքները միայն պատրիկներին հայտնի են։
Պահանջում էին գրավոր օրենքներ, որպեսզի նրանց դեմ չկիրառվեն անհավասար կամ անարդար դատավճիռներ։
Արդյունքում Ք.ա. 451 թ. ընտրվեց տասնյակի հանձնաժողով՝ օրենքներ մշակելու նպատակով։
Ք.ա. 450 թ. պատրաստ եղան Տասներկու տախտակների օրենքները։
4. Հասարակական կառուցվածք
Հունաստանում հասարակությունը բաժանված էր քաղաքացիների, ոչ քաղաքացիների (մետեկներ) և ստրուկների։ Կանայք, չնայած որոշ քաղաքներում ունեին որոշ իրավունքներ, հիմնականում քաղաքական կյանքին չէին մասնակցում։
Հռոմում հասարակությունն ավելի խիստ դասակարգված էր՝
Պատրիկներ (ազնվականներ),
Պլեբեյներ (հասարակ ժողովուրդ),
ստրուկներ։ Պլեբեյները պայքարի արդյունքում հասան քաղաքացիական իրավունքների ընդլայնման։ Այստեղ ևս կանայք քաղաքական իրավունքներ չունեին։
5. Մշակույթ, փիլիսոփայություն և գրականություն
Հունական մշակույթը բացառիկ ներդրում ունեցավ փիլիսոփայության, գիտության, արվեստի և թատրոնի ոլորտներում։ Մեծագույն մտածողներ՝ Սոկրատես, Պլատոն, Արիստոտել, ձևավորեցին մտածողության այն ձևերը, որոնք մինչև այսօր հիմք են հանդիսանում եվրոպական քաղաքակրթության համար։
Հռոմեացիները, հենվելով հունական ավանդույթների վրա, զարգացրին պրագմատիկ մտածողություն՝ առավել կենտրոնացած լինելով իրավունքի, ինժեներիայի, գրավոր պատմագրության և պետության կազմակերպման վրա։ Գրականության մեջ հայտնի են Վերգիլիոսը, Ցիցերոնը, Տակիտոսը։
6. Ճարտարապետություն և ինժեներիա
Հունական ճարտարապետությունը կենտրոնանում էր գեղագիտական հավասարակշռության վրա՝ սյունազարդ տաճարներ (Դորիական, Իոնական, Կորնթոսյան ոճեր)։ Ճարտարապետությունը հիմնականում ուներ կրոնական ուղղվածություն։
Հռոմեական ճարտարապետությունը գործնական էր՝
ակվեդուկներ,
ճանապարհներ,
ամֆիթատրոններ,
հաղթակամարներ։ Հռոմեացիները օգտագործում էին բետոն, որը թույլ էր տալիս կառուցել հսկայական շինություններ։
7. Տնտեսություն
Հունաստանը հիմնականում կենտրոնացած էր մանր տնտեսությունների վրա։ Արտադրությունը սահմանափակ էր, տնտեսությունը զարգանում էր առևտրի և ստրուկների աշխատանքի շնորհիվ։
Հռոմում տնտեսությունը խիստ ընդլայնված էր՝ ներառելով մեծածավալ գյուղատնտեսություն, առևտուր, գաղութների շահագործում, կառուցվածքային հարկային համակարգ։ Ստրատեգիական ճանապարհները նպաստում էին ապրանքների արագ շրջանառությանը։
8. Բանակ և ռազմական համակարգ
Հունաստանում բանակները կազմվում էին քաղաք-պետությունների կողմից և հաճախ տարբեր ռազմավարություններ ունեին։ Աթենքն ուներ հզոր նավատորմ, Սպարտան՝ կարգապահ ցամաքային զորք։
Հռոմեական բանակը կազմակերպված էր լեգեոնների համակարգով, դաստիարակվում էր խիստ կարգապահությամբ և օգտագործում էր ինժեներական տեխնիկա։ Հռոմեական հաղթարշավները նրանց վերածեցին միջերկրածովյան տիրակալի։
9. Կրոն և դիցաբանություն
Հունական կրոնը պոլիթեիստական էր, Աստվածները՝ Օլիմպոսյան՝ Զևս, Աթենաս, Ապոլոն և այլն։ Դիցաբանությունը խորապես ներթափանցել էր գրականության և արվեստի մեջ։
Հռոմեացիները հիմնականում ընդունեցին նույն աստվածներին՝ փոփոխված անուններով։ Կրոնը աստիճանաբար փոխվեց՝ ներշնչվելով օտար հավատքներից, իսկ հետագայում ընդունվեց քրիստոնեությունը։
Հունական դիցարանը հին հունական քաղաքակրթության կենտրոնական տարրերից է։ Հին հույները հավատում էին բազմաթիվ աստվածների, ովքեր ապրում էին Օլիմպոս լեռան գագաթին և կառավարում աշխարհն իրենց յուրահատուկ բնավորություններով, հարաբերություններով ու ուժերով։
Ստորև ներկայացված են Օլիմպիական գլխավոր աստվածները՝ հայտնի որպես 12 Օլիմպիացիներ, ինչպես նաև այլ կարևոր աստվածություններ։
Օլիմպիական աստվածները
Աստվածություն
Դեր / Ոլորտ
Նկարագրություն
Զևս (Ζεύς)
Գլխավոր աստված, երկինք, կայծակ
Թագավորում էր մյուս աստվածների վրա։ Իր ձեռքից կայծակներ էր նետում, համարվում էր արդարության պահապանը։
Հերա (Ήρα)
Զևսի կին, ամուսնության և ընտանիքի դիցուհի
Հոգ էր տանում կանանց, ընտանիքների մասին, հաճախ նախանձ էր Զևսի սիրավեպերի պատճառով։
Պոսեյդոն (Ποσειδών)
Ծովերի և երկրաշարժերի աստված
Զևսի եղբայրն էր, ուներ եռատող շամբուկ, համարվում էր ձկնորսների և նավաստիների հովանավորը։
Հադես (Άδης)
Ստորերկրյա աշխարհի տիրակալ
Թեև երբեմն դուրս էր թողնվում Օլիմպիացիների շարքից, նա կարևոր դեր ուներ՝ կառավարելով մահվան աշխարհը։
Աթենաս (Αθηνά)
Իմաստության, ռազմարվեստի դիցուհի
Զևսի գլխից ծնված, զինված և իմաստուն ռազմավար, համարվում էր Աթենքի պաշտպանուհին։
Արես (Άρης)
Պատերազմի աստված
Հերայի և Զևսի որդին, մարմնավորում էր դաժան ու արյունալի պատերազմը։
Աֆրոդիտե (Αφροδίτη)
Սիրո, գեղեցկության դիցուհի
Ծնվել էր ծովի փրփուրից, համարվում էր սիրո, կրքի և հմայքի խորհրդանիշ։
Ապոլլոն (Απόλλων)
Արևի, արվեստի, երաժշտության աստված
Զևսի և Լետոյի որդին, երաժշտության, բանաստեղծության, մարգարեության և առողջության դից։
Արտեմիս (Άρτεμις)
Որսի, վայրի բնության և կույսության դիցուհի
Ապոլլոնի քույրը, պաշտպանում էր բնությունն ու աղջիկներին։
Հերմես (Ερμής)
Աստվածների դեսպան, ճանապարհորդների, առևտրի աստված
Արագաշարժ ու խորամանկ, թևավոր սանդալներով ու գլխարկով։
Հեստիա (Εστία)
Ընտանեկան օջախի և կրակի դիցուհի
Խաղաղ, տան ջերմության պահապան։ Ավելի ուշ երբեմն փոխարինվում էր Դեմետրայով։
Դեմետրա (Δήμητρα)
Հողի բերրիության և գյուղատնտեսության դիցուհի
Հյուսիսային սեզոնների փոփոխության խորհրդանիշն էր՝ իր դստեր Պերսեփոնեի առևանգման առասպելով։
Այլ կարևոր աստվածություններ և էակներ
Անուն
Նկարագրություն
Դիոնիսոս
Գինու, տոնի և թատրոնի աստված
Հեփեստոս
Հրդեհի, մետաղագործության և արհեստների աստված
Պերսեփոնե
Դեմետրայի դուստրը, Հադեսի կին, գարնան ու մահվան համատեղ խորհրդանիշ
Էրոս
Սիրո և կրքի աստված, հաճախ պատկերվում է որպես թևավոր պատանի (հունական Կուպիդոն)
Նեմեսիս
Վրեժի և արդար պատժի դիցուհի
Մոյրեններ (Բախտավորներ)
Երեք կանացի էակներ, որոնք որոշում էին մարդկանց ճակատագիրը
Թանատոս
Մահվան անձնավորումը
Հռոմեական դիցարանը ձևավորվել է հին Իտալիայի ժողովրդի՝ լատինների, սաբինների և էտրուսկների կրոնական պատկերացումների հիման վրա, սակայն այն խորապես ազդվել է հին հունական դիցարանից։ Շատ հռոմեական աստվածներ նույնացվել են հունական աստվածների հետ՝ փոխառելով նրանց պատմությունները, հատկությունները, նույնիսկ կերպարները։
Հռոմեական գլխավոր աստվածները (Օլիմպիական)
Հռոմեական անուն
Հունական համարժեք
Դեր / Ոլորտ
Յուպիտեր (Jupiter)
Զևս
Գլխավոր աստված, երկնքի և կայծակի տիրակալ
Յունոնա (Juno)
Հերա
Ամուսնության, ընտանիքի և կանանց պաշտպան դիցուհի
Նեպտուն (Neptunus)
Պոսեյդոն
Ծովերի և երկրաշարժերի աստված
Պլուտոն (Pluto)
Հադես
Ստորերկրյա աշխարհի տիրակալ
Միներվա (Minerva)
Աթենաս
Իմաստության, ռազմարվեստի և արհեստների դիցուհի
Մարս (Mars)
Արես
Պատերազմի, ռազմի և քաջության աստված
Վեներա (Venus)
Աֆրոդիտե
Սիրո, գեղեցկության և պտղաբերության դիցուհի
Ապոլլոն (Apollo)
Ապոլլոն
Արևի, երաժշտության, մարգարեության աստված
Դիանա (Diana)
Արտեմիս
Որսի, լուսնի և կույսության դիցուհի
Մերկուրիուս (Mercurius)
Հերմես
Առևտրի, ճանապարհորդների և հաղորդակցման աստված
Վեստա (Vesta)
Հեստիա
Ընտանեկան օջախի, կրակի և տան դիցուհի
Ցերերա (Ceres)
Դեմետրա
Հողագործության և բերքի դիցուհի
Այլ կարևոր աստվածություններ
Անուն
Նկարագրություն
Բաքքուս (Bacchus)
Գինու, զվարճանքի և թատրոնի աստված (հուն.՝ Դիոնիսոս)
Վուլկան (Vulcanus)
Հրդեհի, երկաթի մշակման և դարբնության աստված (հուն.՝ Հեփայստոս)
Սատուռն (Saturnus)
Հնագույն դաշտերի, բերքի, ժամանակի աստված (հուն.՝ Կրոնոս)
Յանուս (Janus)
Դռների, անցումների, սկիզբների և վերջերի աստված, ուներ երկու դեմք՝ նայող անցյալին և ապագային
Ֆորտունա (Fortuna)
Բախտի և հաջողության դիցուհի
Նեմեսիս (Nemesis)
Վրեժի և արդարության դիցուհի (նաև հունական դիցարանում է)
Հունական քաղաքակրթության ժառանգությունը ամրագրված է ազատ մտածողության, փիլիսոփայության, արվեստի և քաղաքական գաղափարների զարգացման մեջ։
Հռոմեական քաղաքակրթությունը աշխարհին թողեց կայուն իրավական համակարգ, պետական կառավարման սկզբունքներ, ճարտարապետական նորարարություններ ու լատինական լեզվի հիմքով ստեղծված եվրոպական այբուբեններ։
Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունները պատմության մեջ հանդես են եկել որպես մեկը մյուսի հիմք և շարունակություն։
Հունաստանը՝ մտքի և գաղափարների մշակույթ։
Հռոմը՝ կառույցների, իրավունքի և ուժի համակարգ։
Երկուսն էլ համարվում են արևմտյան քաղաքակրթության հիմքը, և նրանց ժառանգությունն այսօր առկա է իրավունքում, լեզվում, գիտության ու արվեստի մեջ։
Հունական և Հռոմեական քաղաքակրթությունների համեմատության հարցաշար
Ի՞նչ աշխարհագրական առանձնահատկություններ ունեին Հունաստանն ու Հռոմը, և ինչպես էին դրանք ազդում քաղաքական կառուցվածքի վրա։
Ինչ տարբերություններ կան Հունաստանի պոլիսային համակարգի և Հռոմի հանրապետական կառավարման միջև։ Նշեք մեկ օրինակ երկուսի համար։
Որն էր Սոլոնի օրենքների նշանակությունը Աթենքի հասարակական կառուցվածքի և ժողովրդավարության ձևավորման համար։
Ինչի՞ց բխեց Տասներկու տախտակների օրենքների անհրաժեշտությունը Հռոմում, և ի՞նչ էր դրանց հիմնական նպատակը։
Ինչ տարբերություններ և ընդհանրություններ կային Հունաստանի և Հռոմի հասարակական շերտերի միջև։ Ինչպիսի իրավունքներ ունեին պլեբեյները և մետեկները։
Ի՞նչ հիմնական արժեքներ էին արտահայտում հունական և հռոմեական փիլիսոփայությունը։ Նշեք մեկական փիլիսոփա կամ հեղինակ նրանցից։
Ինչպե՞ս էր արտահայտվում ճարտարապետության դերը Հունաստանում և Հռոմում՝ թե՛ ոճի, թե՛ գործնական կիրառության առումով։
Ինչպիսի՞ տնտեսական մոդելներ էին կիրառում Հունաստանը և Հռոմը։ Որն էր ստրուկների դերը յուրաքանչյուրում։
Ինչ տարբերություններ կան հունական և հռոմեական բանակի կազմակերպման և ռազմավարության մեջ։
Ինչպե՞ս փոխազդեցին Հունաստանի և Հռոմի դիցարանները։ Նշեք մեկ օրինակ աստծո, որը տեղափոխվեց հունականից հռոմեական։
Առաջադրանք 3
Հին Հռոմ— դիտել տեսանյութը ամփոփել 15-20 նախադասությամբ:
Առավել հետաքրքրասերները կարող են դիտել ստորև նշված տեսանյութը
Քար, քարի, քարին, քարը մարդ, մարդու, մարդուն, մարդը քույր, քրոջ, քրոջը, քույրը օր, օրվա, օրվան, օրը մայր, մոր, մորը, մայրը աշուն, աշնան, աշնանը, աշունը գլուխ, գլխի, գլխին, գլուխը բնություն, բնության, բնությանը, բնությունը տատ, տատի, տատին, տատը տղա, տղայի, տղային, տղան որդի, որդու, որդուն, որդին
2. Որոշիր՝ ընդգծված բառերը որ հոլովով են դրված: Հայրենիքից հեռու ապրող մարդը միշտ տխուր և միայնակ է: Հայցական Դա մի շքեղ շինություն էր, որը գտնվում էր գյուղին մոտ՝ բլրի վրա: Տրական, սեռական Մոտենալով կարկաչուն գետակին՝ տղան փայտի օգնությամբ ստուգեց խորությունը և զգուշորեն ոտքը մտցրեց ջրի մեջ: Սեռական սեռական, սեռական Երկնքի կապույտ անդորրության մեջ երևում էին արևի առաջին շողերը, որոնք ավետում էին պայծառ օր: Սեռական, ուղական
Հայաստանը ամենալավ երկիրն է իր բանաստեղծներով և մարդկանցով: Հայաստանում մարդիկ շատ բարի են և ամեն ինչում պատրաստ են օգնել: Մեր բանաստեղծերն ու գրողները միշտ օգնում են մեզ իրենց հետաքրքիր և զավեշտալի պատմություններով և բանաստեղծություններով: Հայաստանի անուշ բույրերը և փարթամ ծառերը տալիս են լավ թթվածին, որի օգնությամբ մենք միշտ կայտառ ենք: Մեր մեծերը շատ համեղ թխվածքներ և տարբեր ուտեստներ են պատրաստում: Մի անգամ ես գնում էի ավտոբուսով տուն, բայց ճանապարհին ես կորա, շատ նեղվեցի, չգիտեի, թե ինչպես գտնեմ ճանապարհը, բայց ինձ օգնեցին բարի մարդիկ, որոնց ես չգիտեի, և ես հասկացա, որ Հայաստանի բոլոր մարդիկ բարեսիրտ և աջակցող են:: Երբ ես կորա երկրորդ անգամ, ես արդեն գիտեի, որ Հայաստանում անհնար է կորել, որովհետև այստեղ մարդիկ հարազատ են:
«Վիճակը գցված է», – ասաց Հուլիոս Կեսարը մի անգամ Ռուբիկոն գետն անցնելիս: Այսպիսով սկսվեց Կեսարի երկարատև առճակատումը Հռոմեական Սենատի հետ: Ռիսկը շատ մեծ էր, քանի որ Կեսարն ուներ շատ ավելի քիչ լեգեոններ, քան հզոր Սենատը։ Այնուամենայնիվ, ջանքերն արդարացան. Կեսարը հետագայում դարձավ բռնապետ և ենթարկեց Հռոմի Սենատին:
Կարևոր չէ, թե ինչ են ասում մյուսները
Կեսարը հաղթեց իր հակառակորդներին ոչ միայն կայսրության մայրաքաղաքում, այլև Իսպանիայում, Հունաստանում և Աֆրիկայում։ Հայտնի է, որ մարդիկ միշտ տարբեր կերպ են վերաբերվում հաջողակ անհատներին՝ ոմանք ատում, նախանձում և արհամարհում են նրանց, իսկ ոմանք, ընդհակառակը, աստվածացնում ու գովում են նրանց։ Այդպիսին էր նաև Կեսարի ճակատագիրը, ով իր թագավորության ընթացքում բազմաթիվ թշնամիներ ձեռք բերեց։
Օրինակ, նույնիսկ իր երիտասարդության տարիներին Կեսարը, ինչպես շատ այլ հռոմեացիներ, տառապում էր Սուլլայի բռնապետությունից: Հալածանքների պատճառով Կեսարը նույնիսկ ստիպված եղավ հեռանալ Հռոմից, բայց նա կարողացավ վերադառնալ և շահել ժողովրդի փառքն ու սերը։ Նույնիսկ մեծ հռետոր Ցիցերոնը չէր սիրում Կեսարին իր բռնապետության համար, բայց տիրակալը շարունակում էր հետապնդել իր նպատակները։
Եղեք հավակնոտ
«Եկա, տեսա, հաղթեցի», ևս մեկ թևավոր խոսք, որը դուրս է եկել Հռոմի մեծ կայսրի շուրթերից: Այսպես, ըստ հին հույն գրող Պլուտարքոսի, Հուլիոս Կեսարը նկարագրել է քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ իր ձեռք բերած հաղթանակը, այն է՝ հաղթանակը Միհրդատ VI-ի որդու՝ Ֆառնակեսի նկատմամբ։ Կեսարի համար հաղթանակը հեշտ էր, բայց տպավորիչ։ Չպետք է մոռանալ նաև, որ Կեսարը Հռոմը մտցրեց կայսրության շրջան՝ միացնելով Գալիան (ժամանակակից Ֆրանսիա) և ներխուժելով Բրիտանական կղզիներ։
Այստեղ մենք կարող ենք սովորել հաստատակամություն և վստահություն, որոնք չափազանց կարևոր են կյանքի դժվարությունների ժամանակ: Ձգտեք հաջողության հասնել, այլ ոչ թե տխրել պարտություններից:
Միշտ լինել մեկ քայլ առաջ
Գիտեի՞ք, որ Կեսարը, հաջող արշավներից հետո հաղթական վերադարձած Իսպանիայից, հրաժարվեց պատվի և հարգանքի բարձրագույն դրսևորումից։ Նրան առաջարկեցին մտնել Հռոմ ոսկեզօծ կադրիգայի վրա, որը շրջապատված կլիներ ուրախ ամբոխով։ Սակայն Կեսարը զերծ մնաց նման տոնակատարությունից, բայց ամենևին էլ ոչ համեստությունից դրդված։ Նա ձգտում էր իր անունը ավելացնել հյուպատոս դառնալ ցանկացողների ցուցակում, և նման հաղթանակը կարող էր խանգարել նրան։
Հայտնի է նաև, որ Պոմպեոսի (Սենատին աջակցող հյուպատոսի) հետ առճակատման ժամանակ, երբ նա փախավ Հունաստան, Կեսարը չսպասեց հարվածելուն։ Նա գնաց Իսպանիա և հաղթեց լեգեոններին, որոնք հավատարիմ էին իր թշնամուն: Այսպիսով, միշտ նախապես մտածեք ձեր քայլերի մասին: Սա է հաջողության գաղտնիքը։
Լինել բազմախնդիր
Կեսարը հաստատ գիտեր թայմ մենեջմենթի (ժամանակի կառավարում) և արդյունավետության գաղտնիքները։ Շատ ժամանակակիցներ նրան բնութագրում են որպես չափազանց եռանդուն և աշխատունակ անձնավորության։ Կեսարը իսկապես գիտեր, թե ինչպես լուծել մի քանի խնդիր միաժամանակ։ Օրինակ՝ նա կարող էր միաժամանակ մի քանի նամակներ թելադրել տարբեր գրագիրների։
Այնուամենայնիվ, զարմանալի չէ, որ Կեսարը բազմախնդրության վարպետ էր, քանի որ հսկայական պետությունը գրեթե միայնակ կառավարելը հեշտ գործ չէ։ Նման կամքի ուժ ու համբերություն այդքոան շատ անելիքների պարագայում, անկասկած, արժե սովորել:
Այո, Գայոս Հուլիոս Կեսարը ոչ միայն նշանավոր կառավարիչ էր, այլ նաև արդյունավետ և նպատակասլաց։ Հնարավոր է, մի փոքր ավելին իմանալով նրա մասին, մենք նույնպես կկարողանանք մի փոքր ավելի լավը դառնալ։
Մարդիկ և կենդանիները շրջակա միջավայրի մասին ամենաշատ տեղեկությունը ստանում են տեսողության միջոցով: Տեսողությունն օգնում է մարդուն տարբերել մարմինների ձևը, չափերը, գույնը, իմանալ` հեռու, թե՞ մոտիկ են գտնվում դրանք, շարժվում, թե՞ անշարժ են:
Տեսողությունն իրականացվում է տեսողական օրգանի՝ աչքի միջոցով: Մարդու աչքը շատ նուրբ և բարդ օրգան է և ունի նկարում պատկերված տեսքը:
Որևէ մարմնից լույսն ընկնելով աչքի մեջ՝ բեկվում է եղջերաթաղանթի, ակնաբյուրեղի ու ապակենման մարմնի կողմից և ընկնում ցանցաթաղանթի վրա: Ցանցաթաղանթի վրա առաջանում է առարկայի փոքրացած, իրական, շրջված պատկերը:
Ցանցաթաղանթում առաջացած գրգիռը հաղորդում է գլխուղեղին, և առաջանում է տեսողական զգացողություն:
Աչքի ծիածանաթաղանթի կենտրոնում կա կլոր անցք` բիբը: Փոփոխելով բիբի բացվածքը` աչքը կարգավորում է իր մեջ մտնող լույսի քանակը:
Արևոտ եղանակին բիբն ունի մոտավորապես 1 մմ տրամագիծ, իսկ մթության մեջ նրա տրամագիծը հասնում է մինչև 1 սմ-ի:
Ուշադրություն
Աչքն ունի հիանալի հատկություն՝ հարմարում (ակոմոդացիա):
Ակնաբյուրեղի չափը փոխելով` աչքը կարողանում է տեսնել ինչպես հեռու, այնպես էլ` մոտ գտնվող առարկաները:
Նորմալ աչքի համար լավագույն տեսողության հեռավորությունը մոտ 25 սմ է: Այդ հեռավորության վրա մենք առարկան տեսնում ենք առանց աչքը լարելու: Ավելի փոքր հեռավորությունների վրա աչքն էապես լարվում է:
Գլխուղեղը «մշակում է» ցանցաթաղանթի վրա շրջված տեսքով ստացված պատկերներն այնպես, որ մենք դրանք տեսնում ենք ուղիղ դիրքով։
Տեսողության հիգիենա
Աչքը կարևորագույն օրգան է, որն առողջ պահելու համար անհրաժեշտ է պահպանել տեսողության հիգիենայի հետևյալ պարզագույն կանոնները.
● Անհրաժեշտ է տեսողության լարում պահանջող աշխատանքը պարբերաբար ընդհատել և հանգստացնել աչքերը
● Չպետք է երկար հեռուստացույց դիտել կամ աշխատել համակարգչով
● Պետք է գրել և կարդալ լավ լուսավորվածության պայմաններում: Չափից ավելի պայծառ կամ աղոտ լույսը կարող է վնասել աչքերը
● Չի կարելի գրել կամ կարդալ չափից ավելի կռանալով գրքի կամ տետրի վրա: Աչքից հեռավորությունը պետք է լինի 25 սմ
● Գրելիս լույսը պետք է ընկնի այնպես, որպեսզի ձեռքը ստվեր չգցի աշխատանքային մակերեսի վրա: Աջ ձեռքով գրելիս՝ ձախ կողմից, իսկ ձախ ձեռքով գրելիս՝ աջ կողմից:
● Չի կարելի կարդալ պառկած վիճակում կամ շարժվող տրանսպորտում
Երեխաների մեծ մասը ծնվում է նորմալ տեսողությամբ: Սակայն ժամանակի ընթացքում տեսողության հիգիենայի կանոնները չպահպանելու պատճառով մարդկանց մեծ մասն ունենում է տեսողական խնդիրներ: Դրանցից առավել տարածվածներն են կարճատեսությունը և հեռատեսությունը:
Реклама
Նորմալ աչքը չլարված վիճակում զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի վրա (նկար I):
Կարճատեսության դեպքում աչքի ակնաբյուրեղը զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի առջևում (նկար II):
Կարճատեսությունը շտկելու համար մարդիկ դնում են ցրող ոսպնյակներով ակնոց:
Հեռատեսության դեպքում աչքի ակնաբյուրեղը զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի հետևում (նկար III):
Հեռատեսության դեպքում մարդիկ դնում ենհավաքող ոսպնյակներով ակնոց:
Դասարանական աշխատանք
1.Ո՞րքան է նորմալ աչքի լավագույն տեսողության հեռավորությունը։
25 սմ է
2.Թվարկե՛ք մարդու աչքի մասերը և նշե՛ք դրանց նշանակությունը։
Եղջերաթաղանթ
Ծիածանաթաղանթ
Բիբ
Ակնաբյուրեղ
Ակնապատյան
Ցանցաթաղանթ
Տեսողական նյարդ
Ապակենման մարմին
3.Ձեզ հայտնի ի՞նչ եղանակով են կարճատեսությունը շտկում։
Պետք է կրել համապատասխան ակնոց
4.Ի՞նչ է պետք անել տեսողության արատները կանխելու համար։
Գրի՛ր կապույտ գրված բառերի հոմանիշները: մինուճար-միակ փեշակ-արհեստ առավոտ-լուսաբաց վաղ-շուտ երեկո-մայրամուտ եղելություն-իրականություն, եղած բան
Բացատրի՛ր նարնջագույնով գրված նախադասությունները: ուզում եմ մի քանի տարուց հետո իմ որդու պտուղը ուտեմ-ուզում եմ մի քանի տարուց հետո իմ որդու արդյունքը տեսնեմ ռոճիկի մասին երկար խոսելուց հետո գյուղացին թողնում է վաճառականի խղճին-աշխատավարձի մասին երկար խոսելուց հետո գյուղացին թողնում է վաճառականի խղճին
Արդարացրո՛ւ կամ մեղադրի՛ր
վաճառականին, մեղադրում եմ, որովհետև խորամանկ էր, պայմանագիր չկնքեց գյուղացու հետ և տղային էլ աշխատավարձ չտվեց, դաժան էր որովհետև ուզում էր տղային կախեն
գործակատարին: արդարացնում եմ, որովհետև լավ աշխատել էր և ուզում էր իր աշխատանքի փողը ստանար, բայց խիստ պատժել չէր ուզում
